Artykuł napisany na podstawie materiałów do pracy magisterskiej pt. "Wykształcenie jaskiń w Beskidzie Niskim w zależności od budowy geologicznej i rzeźby".

   Jaskinie Karpat fliszowych nigdy nie cieszyły się dużym zainteresowaniem wśród krakowskich grotołazów, którzy w przeważającej większości nastawieni są na wielką eksplorację Alp i Tatr. W ostateczności w rachubę wchodziła Wyżyna Krakowsko-Wieluńska z racji swej krasowej natury, ale na pewno nie flisz. Przed paru laty ktoś z mojego kursu zapytał instruktora o wyjazdy do jaskiń beskidzkich, w odpowiedzi jednak otrzymał wymowne "eee…". Wówczas nawet dla mnie rejony jaskiniowe znaczyło to samo co rejony krasowe i nie przypuszczałem, że kiedyś całkiem poważnie (?) zajmę się pseudokrasem.

   Moja, jak to się mówi, przygoda z jaskiniami Beskidu Niskiego rozpoczęła się w 1998 r., kiedy po roku zbierania materiałów do pracy magisterskiej na temat osuwisk w rejonie Magury Wątkowskiej stwierdziłem, że zagadnienie jest dla mnie zbyt płytkie. Szukając więc głębi, zmieniłem temat pracy, który ostatecznie zabrzmiał "Wykształcenie jaskiń w Beskidzie Niskim w zależności od budowy geologicznej i rzeźby".

   Jaskinie w Beskidzie Niskim występują niemal na całej jego długości i szerokości (100 km rozciągłości równoleżnikowej i do 20 km południkowej). Do końca września 2000 r. zinwentaryzowanych zostało tam 155 jaskiń o łącznej długości 1973 m. Trzeba było poświęcić sporo czasu, aby znaleźć większość z nich. Mimo dokładnych opisów dojścia nie udało mi się dotrzeć do wszystkich jaskiń, jednak te które odnalazłem dostarczyły mi ciekawych spostrzeżeń.

   Beskid Niski położony jest w strefie trzech jednostek tektonicznych - płaszczowiny magurskiej, dukielskiej oraz śląskiej. Mamy więc do czynienia z dużą różnorodnością odpornych warstw piaskowców, w których to właśnie mają szansę utworzyć się i zachować jaskinie [ryc. 1]. Większość jaskiń utworzyła się w piaskowcach magurskich dwóch facji - mikowej i glaukonitowej oraz w piaskowcach cergowskich, ale także w mniej rozpowszechnionych na tym obszarze piaskowcach przybyszowskich i piaskowcach z Mszanki. Nie są znane natomiast żadne jaskinie wytworzone w nielicznie występujących piaskowcach ciężkowickich [tab. 1]. Dotychczas nie znaleziono także jaskiń na obszarze płaszczowiny śląskiej w Beskidzie Niskim, mimo występowania na jej obszarze także piaskowców cergowskich i przybyszowskich. Tak więc jaskinie omawianego terenu występują na obszarze płaszczowiny magurskiej w piaskowcach magurskich obu facji oraz na obszarze płaszczowiny dukielskiej w piaskowcach cergowskich, piaskowcach przybyszowskich i piaskowcach z Mszanki.

   Jaskinie powstałe w piaskowcach magurskich facji mikowej znajdują się w zachodniej części Beskidu Niskiego: na stokach Margoni (Margani) Wyżnej n. Frycową, Kiczery-Żdżaru n. Klimkówką i Ostrego Wierchu n. Wysową. Piaskowce magurskie facji glaukonitowej występują w centralnej części Beskidu Niskiego. Najwięcej jaskiń powstałych w ww. piaskowcach znajduje się w paśmie Magury Wątkowskiej: G. Werszok n. Bodakami, Kornuty, Diabli Kamień k. Folusza, G. Zamkowa (Zamczysko) n. Mrukową, G. Kamień n. Krempną. Jeden obiekt znajduje się także na Zielonej Górze n. Szymbarkiem, a niedawno znaleziono też kilka jaskiń w rejonie Ostrej Góry n. Bodakami, jednak z uwagi na niedostatek materiałów kartograficznych i opisowych na ich temat oraz zakończenie prac terenowych, obiekty te nie zostały bliżej przebadane, a jedynie ujęte w danych statystycznych. Charakterystyczne dla płaszczowiny dukielskiej są piaskowce cergowskie, w których wykształciły się jaskinie na stokach G. Kilanowskiej i G. Cergowej. W obrębie piaskowców z Mszanki znaleźć można jaskinie na G. Mszanie n. Trzcianą. W piaskowcach przybyszowskich występują jaskinie na G. Kamień n. Rzepedzią i na G. Kamień n. Jaśliskami.

   2/3 jaskiń Beskidu Niskiego jest genezy osuwiskowej, które to często błędnie nazywane są tektonicznymi. Te właśnie jaskinie należą do największych i najgłębszych omawianego terenu [tab. 2, tab. 3]. Wytworzyły się one w piaskowcach cergowskich i magurskich, w obrębie głębokich, skalnych osuwisk. Jaskinie osuwiskowe mogą mieć postać pionowych szczelin zlokalizowanych nad niszami osuwiskowymi lub w obrębie niszy osuwiskowej (rozpadlinowe). Często w mówi się, że szczeliny te mają rozwinięcie prostopadłe do spadku zbocza, jednak w terenie okazuje się, że nie musi to być regułą. W obrębie jęzorów osuwiskowych mogą występować niewielkie jaskinie pomiędzy skalnymi blokami (blokowiskowe). Charakterystyczną cechą dla jaskiń osuwiskowych jest ostrokrawedzistość załomów skalnych i występowanie gliny oraz rumoszu skalnego w spągu.

   W Beskidzie Niskim znajdują się również jaskinie powstałe w wyniku obrywów. Najwięcej jaskiń tego typu występuje w starym kamieniołomie na stoku Kamienia n. Jaśliskami [fot. 1]. Czasem można je także spotkać u podnóża naturalnych ścian skalnych. Są one niewielkich rozmiarów i mają postać różnokierunkowych szczelin pomiędzy ostrokrawędzistymi blokami skalnymi.

   Formą pośrednią między jaskiniami obrywowymi, a osuwiskowymi są jaskinie rozłamowe. Powstają one w wyniku grawitacyjnego rozchylania szczelin skalnych w obrębie ścian skalnych. Podobnie jak obrywowe są niewielkich rozmiarów, zwykle jednak mają większą deniwelację i postać pionowych, ostrokrawędzistych szczelin, a naprzeciwległe ściany wyraźnie sobie odpowiadają [fot. 2].

   Ostatnią, niesłusznie niedocenianą grupą jaskiń, są obiekty powstałe gł. w wyniku procesów takich jak erozja, sufozja i wietrzenie mrozowe (gelifrakcji). W literaturze najczęściej określa się je mianem erozyjno-wietrzeniowych. Nie jest to nazwa do końca geomorfologicznie poprawna, jednak nie zdecydowałem się na razie jednoznacznie na inną. Procesy te działają na skałę wzdłuż szczelin i mniej odpornych ławic piaskowca. Wygląd tych jaskiń jest bardzo różna, mogą to być zarówno poziome jak i pionowe szczeliny, a także skomplikowane labirynty pomiędzy skalnymi blokami. W Beskidzie Niskim spotkać je można gł. w obrębie piaskowców magurskich facji glaukonitowej, a także w piaskowcach z Mszanki, jeden obiekt występuje też w piaskowcach przybyszowskich. Mogą mieć większe rozmiary niż poprzednie dwa typy, jednak są znacznie mniejsze od osuwiskowych. Charakterystyczną cechą dla tych jaskiń jest zaokrąglenie krawędzi skalnych i występowanie w spągu drobnej zwietrzeliny w postaci piasku. Korytarze w przekroju mogą przypominać obiekty krasowe [fot. 3,]. Często w modelowaniu jaskiń tego typu może również uczestniczyć grawitacyjne przemieszczanie większych pakietów skalnych jak w przypadku jaskiń rozłamowych, jednak nie jest to proces decydujący o powstaniu jaskini, a tylko modelujący. Podobnie procesy erozji, sufozji i gelifrakcji mogą modelować przypowierzchniowe partie jaskiń innego typu, co z kolei może nam dać podstawę do stwierdzenia czy dana jaskinia jest forma świeżą, czy starą.

   Co do występowania jaskiń (co może ułatwić w ich poszukiwaniu) zauważono pewne zależności. Osuwiska, w których wykształciły się jaskinie powstały w piaskowcach magurskich i cergowskich. Szczególnie "jaskiniodajne" są piaskowce cergowskie, gdzie w jednym tylko osuwisku znajduje się 29 obiektów. Jaskinie osuwiskowe nie występują natomiast w piaskowcach z Mszanki i przybyszowskich. Ma to ścisły związek z podatnością tych skał na osuwanie. Należy również nadmienić, iż w piaskowcach cergowskich nie znaleziono jaskiń innego typu niż osuwiskowe. Osuwiska z jaskiniami spotkać można najczęściej w brzeżnych strefach odpornych kompleksów piaskowcowych [ryc.1] i okolicach przełomowych odcinków rzek (przełom Ropy w Klimkówce, Jasiołki w Lipowicy). Jaskinie osuwiskowe rozpadlinowe w wyniku ruchów osuwiskowych mogą ulegać dalszym przekształceniom i są to najmniej stabilne jaskinie Beskidu Niskiego. Bardzo dobrze zmiany te ilustruje plan J. Gdzie Samolot Spadł wykonany w różnych okresach czasu [ryc. 2] . Zmiany mogą zachodzić bardzo szybko, o czym przekonałem się po wizytach na czynnym osuwisku na górze Werszok n. Bodakami. Podczas pierwszej wizyty w połowie maja 2000 r. stwierdziłem liczne zmiany w istniejących tam obiektach i powstanie nowych, w tym ok. 3 m głębokości studzienkę [fot. 4a]. W trakcie kolejnego wyjazdu w ten rejon pod koniec lipca 2000 r. studzienka wskutek dalszych ruchów już nie istniała [fot. 4b].

   Inaczej jest w przypadku jaskiń blokowiskowych, które raz powstałe nie ulegają już większym zmianom.

   Jaskinie rozłamowe i obrywowe spotkać można wszędzie tam, gdzie znajdują się pionowe ściany skalne (naturalne i sztuczne). Naturalne wychodnie skalne w postaci ścian występują w brzeżnej części kompleksów odpornych skał, na stoku o spadku przeciwnym do kierunku zapadania warstw skalnych. Jaskinie obrywowe, podobnie jak osuwiskowe blokowiskowe nie ulegają większym przekształceniom, rozłamowe mogą natomiast podobnie jak osuwiskowe rozpadlinowe ulegać dalszym grawitacyjnym zmianom.

   Jaskinie erozyjno-wietrzeniowe występują wszędzie tam, gdzie znajdują się naturalne wychodnie skalne, nie tylko w postaci ścian, ale także głazowisk. Mogą się także wytworzyć w ścianach starych niszy osuwiskowych (Kornuty). Spotkać je można w piaskowcach magurskich facji glaukonitowej, piaskowcach z Mszanki i przybyszowskich. Jest to jedyny typ jaskiń występujący w Piaskowcach z Mszanki. W odróżnieniu od jaskiń innego typu, powstały one w wyniku powolnych procesów. Jaskinie te są stabilne i nie podlegają gwałtowniejszym przemianom.

   Trudno jest niejednokrotnie określić jednoznacznie genezę danej jaskini, często procesy modelujące przeplatają się. Zaklasyfikowanie formy do danej grupy opiera się więc o proces dominujący w powstaniu jaskini.

   Warto wspomnieć, że w trakcie badań terenowych odkryto i skartowano (również dzięki pomocy T. Mleczka ze Speleoklubu Dębica) 16 obiektów jaskiniowych o łącznej długości 195,5 m, w tym Jaskinię gdzie Wpadł Grotołaz o długości 75 m i głębokości -15 m [ryc.3], i Jaskinię Geografów o dł. 31 m. J. gdzie Wpadł Grotołaz zajmuje obecnie drugie miejsce pod względem głębokości i czwarte pod względem długości, a istnieje realna szansa na połączenie z J. Gdzie Samolot Spadł, co dałoby łączną długość ponad 100 m. Stwierdzono również zawalenie się lub zatracenie charakteru jaskiniowego w 4 obiektach o łącznej długości 16,5m.

   Mam nadzieję, że wobec braku problemów eksploracyjnych na Jurze i w Tatrach uda mi się zaszczepić fliszową żyłkę eksploracyjną u kolegów z klubu, przez co odkrycia jaskiniowe w Beskidach dokonywane przez członków KKTJ będą należały do corocznej tradycji.