Poczet Nietoperzy Jaskiniowych Polski

W jaskini, podczas jej zwiedzania mamy czasami szczęście zobaczyć jednego z najbardziej tajemniczych ssaków - nietoperza. Pierwsze zetknięcie z nim raczej w niczym nie przypomina stereotypowych wyobrażeń o tym zwierzęciu. Moment "spotkania" nie jest dramatycznym efektem "ataku krwiopijnego mordercy", tylko najczęściej przypadkowym zwróceniem uwagi na niewielkie zwierzątko wiszące na ścianie lub stropie jaskini. Po chwili okazuje się, że ono najzwyczajniej śpi, a dokładniej hibernuje.
Zanim opiszę naszych krajowych władców podziemi, podam parę faktów umykających zwykłemu śmiertelnikowi.

Na Ziemi ...
... żyje obecnie około 4500 gatunków ssaków, z tego niecały 1000 liczy rząd nietoperzy, podzielony na 18 rodzin.
Są one jedynymi ssakami zdolnymi do aktywnego lotu.

Jako jedyne ssaki lądowe używają one echolokacji jako głównego zmysłu do orientacji w przestrzeni, ale ...
Nie ma ślepych nietoperzy, każde zdrowe zwierzę ma oczy i ich używa. Część gatunków tropikalnych ma dobrze rozwinięty wzrok i ta część rzędu nie używa echolokacji. Większość nietoperzy żywi się owadami i innymi bezkręgowcami, owocami, pyłkiem, nektarem czy drobnymi kręgowcami. Na niespełna 1000 gatunków tylko 3 żywią się krwią ptaków i bydła domowego. Występują one tylko w Ameryce Południowej.
Nietoperze są ssakami o najbardziej wyrafinowanej termoregulacji. Choć są zaliczane do tzw. zwierząt stałocieplnych, to temperatura ich ciała waha się od ok. 37 °C w czasie aktywności do kilku stopni podczas hibernacji.
Nietoperze tworzą największe po człowieku skupiska ssaków. Ich kolonie są liczone nawet w setkach tysięcy (niedawno jeszcze w milionach).
Ssaki te jeszcze niedawno pełniły rolę biologicznych insektycydów, niestety człowiek postanowił radzić sobie sam i używając m. in. DDT wytępił większą część nietoperzy, ..., ludzi i ... trochę owadów.
Największy gatunek ma 1,7 m rozpiętości skrzydeł przy wadze ok. 1,5 kg. Jednak większość jest znacznie mniejsza.
Najmniejszy nietoperz ma 10 cm rozpiętości skrzydeł i waży 2 g. Jest to jeden z najmniejszych ssaków.
Jak na swoje niewielkie rozmiary nietoperze są długowieczne. Największy udokumentowany wiek tego ssaka wynosi 32 lata.

Podział systematyczny

Rudawkowate (Pteropodidae) - ~170 gatunków

Brodawkonosowate (Rhinopomatidae) - 3 gatunki
Upiorowate (Emballonuridae) - 50 gatunków
Ryjkonosowate (Craseonycteridae) - 1 gatunek
Nycteridae - 12 gatunków
Lironosowate (Megadermatidae) - 5 gatunków
Podkowcowate (Rhinolophidae) - ~70 gatunków
Hipposideridae - ~60 gatunków
Rybakowate (Noctilionidae) - 2 gatunki
Mormoopidae - 8 gatunków
Liścionosowate (Phyllostomidae) - 148 gatunków
Natalidae - 5 gatunków
Furipteridae - 2 gatunki
Thyropteridae - 3 gatunki
Myzopodidae - 1 gatunek
Mroczkowate (Vespertilionidae) - ~350 gatunków
Mystacinidae - 1 gatunek
Molosowate (Molossidae) - ~90 gatunków

W Polsce ...
... na 84 gatunki ssaków, 21 to nietoperze, należące do dwóch rodzin: podkowcowatych i mroczkowatych.
Wszystkie nasze gatunki są zaliczane do tzw. owadożernych choć żywią się też innymi bezkręgowcami i małymi rybkami.
Wszystkie nasze nietoperze hibernują. Do zimowania wybierają one najczęściej jaskinie, sztolnie, bunkry, piwnice, dziuple, strychy itp.
Nasz największy nietoperz, Borowiec olbrzymi osiąga masę 75 g, najmniejszy Karlik malutki - 3,5 - 9 g.
Krajowe nietoperze żyją nawet ponad 20 lat.

Przegląd nietoperzy jaskiń
Poniżej opisano gatunki spotykane w jaskiniach, lecz część znacznie częściej jest spotykana poza nimi. Ponad to obecnie większość tzw. gatunków jaskiniowych jest tam spotykanych tylko w zimie, w trakcie hibernacji. Dlatego też określenie nietoperz jaskiniowy jest umowne. W opisie gatunków zwrócono uwagę na cechy widoczne w czasie zimowania zwierzęcia, gdyż najczęściej wtedy właśnie mamy okazję się im przyglądnąć.

	Rodzina: Podkowcowate (Rhinolophidae) Nietoperze z tej rodziny charakteryzują się naroślą na nosie w kształcie podkowy oraz owijaniem ciała skrzydłami podczas hibernacji. Ucho bez koziołka.
Inne zdjęcia: 2, 3	Podkowiec mały (Rhinolophus hipposideros) Jeden z naszych najmniejszych nietoperzy. Futerko na grzbiecie jasnobrązowe, na brzuchu jasnoszare. Skrzydła prawie czarne. Uszy szerokie u podstawy, zaostrzone na końcu, bez koziołka. W trakcie hibernacji podkowce nigdy nie wciskają się w głąb szczelin, wiszą wolno u stropu, owinięte ściśle błonami lotnymi. Występuje na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej i górach, od Sudetów po Bieszczady. Rozmiary: długość ciała: 31 - 45 mm, długość przedramienia: 34,5 - 42,5 mm, waga: 3 - 9 g.
	Podkowiec duży (Rhinolophus ferrumequinum) Gatunek wyraźnie większy od poprzedniego. Na terenie Polski stwierdzony tylko dwukrotnie, zawsze w jaskini. Od podkowca małego różni się przede wszystkim wielkością, a także szarożółtym futerkiem na brzuchu. Podczas zimowania owija się błonami lotnymi, jednak nie tak ściśle jak jego krewniak. Rozmiary: długość ciała: 52 - 71 mm, długość przedramienia: 51 - 60 mm, waga: 13 - 34 g.
	Rodzina: Mroczkowate (Vespertilionidae) Nietoperze w tej rodzinie nie mają narośli na nozdrzach. W uchu obecny jest tzw. koziołek. W czasie snu zimowego zwierzę składa skrzydła wzdłuż tułowia.
Inne zdjęcia: 2, 3	Nocek duży (Myotis myotis) Nasz największy nietoperz spotykany w jaskiniach. Futerko na grzbiecie szaro-brązowe, na brzuchu białawe. Uszy długie i mięsiste. Twarz jasna, różowa. Spotykany jest na terenie całej Polski. W jaskiniach należy do najczęściej spotykanych nietoperzy. Rozmiary: długość ciała: 62 - 83 mm, długość przedramienia: 54 - 67 mm, waga: 27 - 40 g.
	Nocek Bechsteina (Myotis bechsteinii) Nietoperz średniej wielkości. Futerko na grzbiecie długie i gęste, brunatne, na brzuchu - białawe. Jego uszy są proporcjonalnie największe wśród nocków. Jest to jeden z najrzadziej obserwowanych gatunków. Rozmiary: długość ciała: 42 - 54 mm, długość przedramienia: 36 - 46 mm, waga: 6 - 11g.
	Nocek Natterera (Myotis nattererii) Gatunek średnich rozmiarów. Grzbiet jasnobrązowy, na brzusznej stronie futerko jest prawie białe, najjaśniejsze wśród nocków. Pyszczek wydłużony, różowy wyraźnie jaśniejszy. Występuje na terenie całej Polski. W jaskiniach spotykany jest dosyć często, dominując liczebnie w wielu zimowych koloniach. Rozmiary: długość ciała: 42 - 56 mm, długość przedramienia: 35 - 44 mm, waga: 6 - 14 g.
	Nocek orzęsiony (Myotis emarginatus) Zwierzę średniej wielkości. Gęste futerko na grzbiecie jest brązowe, od rudego do kasztanowego. Brzuch jest szaro-brązowy i słabo odcina się od strony grzbietowej. Jest to gatunek o najciemniejszej barwie futerka po stronie brzusznej wśród nocków. Ucho na zewnętrznej krawędzi jest wyraźnie wcięte w 1/3 wysokości. Jest to jeden z najrzadszych nietoperzy. Występuje na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej i w górach. Rozmiary: długość ciała: 41 - 53 mm, długość przedramienia: 35 - 43,5 mm, waga: 4,5 - 9 g.
Inne zdjęcia: 2, 3	Nocek wąsatek (Myotis mystacinus) Najmniejszy z krajowych nocków, a także wśród nietoperzy spotykanych w naszych jaskiniach. Futerko na grzbiecie ciemnobrązowe do prawie czarnego. Zdarzają się także osobniki znacznie jaśniejsze. Strona brzuszna szaro-biała. Twarz, uszy i błony lotne są prawie czarne. Na pyszczku wyraźnie widoczne włosy czuciowe. Występuje na terenie całego kraju. W jaskiniach dominuje na obszarze Tatr, poza nimi jest nieliczny. Rozmiary: długość ciała: 35 - 48 mm, długość przedramienia: 31 - 39 mm, waga: 3 - 6,5 g.
	Nocek Brandta (Myotis brandtii) Bardzo podobny do nocka wąsatka, będący dla niego gatunkiem siostrzanym. Bardzo trudny do rozróżnienia, szczególnie podczas hibernacji. Obserwowany na nielicznych stanowiskach w całej Polsce. Rozmiary: długość ciała: 39 - 50 mm, długość przedramienia: 32 - 38 mm, waga: 4 - 7 g
	Nocek łydkowłosy (Myotis dasycneme) Nietoperz większych rozmiarów. Grzbiet szaro-brunatny, brzuch wyraźnie szary. Uszy dosyć duże, wyraźnie wystają z futerka. Proporcjonalnie duże stopy. Występuje na terenie całego kraju, lecz jest wiązany z terenami nizinnymi. Jeden z najrzadziej spotykanych gatunków. Rozmiary: długość ciała: 59 - 73 mm, długość przedramienia: 44 - 49 mm, waga: 11 - 23 g.
	Nocek rudy (Myotis daubentonii) Gatunek niewielki, rozmiarami podobny do nocka wąsatka i Brandta. Od tych ostatnich różni się gęstym, ciemnobrunatnym futerkiem z rdzawym odcieniem. Brzuch - szarawo-biały. Krótki pyszczek i skóra są jaśniejsze niż u wąsatka. Stopy duże. Występuje na terenie całej Polski, niejednokrotnie dominując liczebnie w zimowych koloniach. Rozmiary: długość ciała: 43 - 60 mm, długość przedramienia: 35 - 41 mm, waga: 4 - 12 g.
	Mroczek posrebrzany (Vespertilio murinus) Nietoperz średniej wielkości. Futerko na grzbiecie ciemne ze srebrzystymi końcówkami. Strona brzuszna biała lub szara, wyraźnie odcinająca się od grzbietowej. Uszy szerokie i ciemne podobnie jak reszta skóry. Rzadko obserwowany jest na terenie całego kraju. Jest to gatunek raczej synantropijny, dlatego częściej niż w jaskiniach jest on obserwowany w piwnicach czy sztolniach. Ponad to zimuje także w dziuplach. Rozmiary: długość ciała: 47 - 68 mm, długość przedramienia: 39 - 48 mm, waga: 11 - 16 g.
Inne zdjęcia: 2,	Mroczek pozłocisty (Eptesicus nilssonii) Zwierzę średniej wielkości. Włosy na grzbiecie ciemnokasztanowe ze złocistymi końcówkami. Futerko na brzuchu jasnobrązowe, odgraniczone od grzbietu słabiej niż u mroczka posrebrzanego. Uszy szerokie, skóra na całym ciele prawie czarna. Występuje nielicznie na terenie całego kraju, stosunkowo najczęściej w Tatrach. Często hibernuje w temperaturze poniżej 0°C. Rozmiary: długość ciała: 45 - 64 mm, długość przedramienia: 37 - 44 mm, waga: 6 - 13 g.
	Mroczek późny (Eptesicus serotinus) Należy do największych krajowych nietoperzy. Futerko na grzbiecie ciemnobrązowe z jaśniejszymi końcówkami. Brzuch jaśniejszy, szarawy. Czasami spotyka się osobniki bardzo jasne. Skóra na całym ciele jest bardzo ciemna. Mroczek późny należy do gatunków synantropijnych, dlatego też w otoczeniu człowieka jest najczęściej obserwowanym nietoperzem. Zimuje w piwnicach i strychach, w jaskiniach znacznie rzadziej. Rozmiary: długość ciała: 60 - 82 mm, długość przedramienia: 45 - 56 mm, waga: 14 - 34 g.
	Borowiec wielki (Nyctalus noctula) Jeden z naszych największych nietoperzy. Gęste, krótkie futerko o barwie od rudo- do ciemnobrązowej. Na brzuchu jaśniejsze. Skóra na całym ciele ciemnobrązowa. Krótkie, zaokrąglone uszy są zgrubiałe na brzegu. Jest to gatunek typowo leśny i w szczelinach skalnych czy jaskiniach jest znajdowany sporadycznie. W Polsce znaleziony w jaskini tylko raz. Zasiedla obszar całego kraju. Rozmiary: długość ciała: 60 - 85 mm, długość przedramienia: 50 - 59 mm, waga: 17 - 42 g.
	Gacek brunatny (Plecotus auritus) Nietoperz niewielki. Rzadkie futerko na grzbiecie jest brązowe, brązowo szare do żółtoszarego. Brzuch białawy, jasnoszary. Jasny pyszczek charakteryzuje się wyraźnymi zgrubieniami wokół nozdrzy oraz brodawkami nad oczami. Dosyć duże owłosione stopy. Bardzo duże uszy osiągają długość przedramienia. Hibernujący nietoperz chowa swoje uszy pod skrzydła, widoczne pozostają tylko koziołki. Wiszące zwierzę w zarysie przypomina rąb. Występuje na obszarze całej Polski. Zimuje chętnie w różnych typach kryjówek, w jaskiniach dosyć częsty lecz nieliczny. Podobnie jak mroczek pozłocisty jest zimnolubny. Rozmiary: długość ciała: 38 - 53 mm, długość przedramienia: 35 - 43 mm, waga: 6 - 12 g.
	Gacek szary (Plecotus austriacus) Bardzo podobny do gacka brunatnego. Odróżniają go następujące cechy: grzbiet jest szary, szarobrązowy do szaro oliwkowego; ciemny, dłuższy pyszczek; brodawka nad okiem słabo widoczna; małe i słabo owłosione stopy. Do zimowania wybiera przede wszystkim sztuczne schronienia, w jaskiniach obserwowany jest rzadko. Rozmiary: długość ciała: 42 - 54 mm, długość przedramienia: 35 - 43 mm, waga: 6 - 14 g.
	Mopek (Barbastella barbastellus) Nietoperz średniej wielkości. Gęste futerko na grzbiecie ciemnobrązowe, prawie czarne, najciemniejsze wśród naszych nietoperzy. Brzuch jaśniejszy. Szerokie, niskie uszy są zrośnięte u podstawy. Krótki i tępo zakończony pyszczek nadaje bardzo charakterystyczny wyraz twarzy zwierzęcia. Skóra bardzo ciemna. Występuje na terenie całego kraju. Jest to kolejny zimnolubny gatunek. Rozmiary: długość ciała: 45 - 58 mm, długość przedramienia: 31 - 43 mm, waga: 6 - 15 g.

Ponad wymienione gatunki poza jaskiniami występują także: karlik malutki (Pipistrellus pipistrellus), karlik większy (Pipistrellus nathusii), borowiec olbrzymi (Nyctalus lasiopterus), borowiaczek (Nyctalus leisleri), których nawet przypadkowej obserwacji w jaskiniach nie można wykluczyć. Blisko granic Polski występują także nocek ostrouszny (Myotis blythi) i podkasaniec Schreibersa (Miniopterus schreibersi), możliwe, że gatunki te zalatują do naszego kraju. Niedawno wyróżniono także nowy gatunek Pipistrellus pygmaeus, jak dotąd brak pewnych oznaczeń tego gatunku w Polsce.

Jak obserwować nietoperze
Jeżeli chcemy się przyglądnąć zimującemu zwierzęciu, to należy pamiętać, że jego spokój w czasie hibernacji jest najważniejszy. W związku z tym zachowujemy się tak, aby nie wybudzić nietoperza, czyli: zbliżamy się tylko na taką odległość, aby zwierzę nie wyczuło naszej obecności, nie chuchamy na niego, nie krzyczymy, nie głaskamy i nie szturchamy, palnik acetylenowy trzymamy z daleka i nie gasimy go także. Jeśli widzimy, że nietoperz zaczyna się ruszać, to najlepiej się oddalić, bo to oznacza niepokój zwierzęcia. Kilkakrotne, "nieplanowane" przez niego wybudzenie może spowodować wyczerpanie zimowych zapasów i jego śmierć. Jeżeli przez nieuwagę strącimy "hibernatusa" to najlepiej delikatnie odłożyć go w jakieś spokojne miejsce obok, lub zawiesić na ścianie. Wystarczy zbliżyć zwierzę do skały, jego stopy odruchowo złapią jej nierówności.
Uwaga ! nie należy brać nietoperzy do ręki bez potrzeby. Niewielki odsetek tych zwierząt może być nosicielami wścieklizny. Na szczęście chory nietoperz nigdy nie "rzuca" się na człowieka czy inne zwierzęta. Dopiero po wzięciu do ręki zaczyna się on bronić. Oczywiście zdrowe zwierzę też będzie chciało się uwolnić, dlatego jeśli jesteśmy zmuszeni je przenieść to najlepiej zrobić to w rękawiczkach. Tak naprawdę te niewielkie ssaki są bezbronne i potrzebują naszej przychylności, bo kilka z nich już jest zagrożona wyginięciem na skutek niszczenia ich naturalnych siedlisk. Zapewnijmy im chociaż spokojny sen w jaskini.

Osobom bardziej zainteresowanym nietoperzami polecam zagłębienie się w literaturze. Niestety wymienione pozycje dostępne są raczej tylko w bibliotekach, lecz warto ich poszukać, gdyż zawierają one rzetelną wiedzę, której czasem brak w przedrukowywanych książkach popularnonaukowych. O dwie najnowsze publikacje (2, 5) można się także dowiadywać w:

Centrum Informacji Chiropterologicznej, Polska Akademia Nauk, ul. Sławkowska 17, 31-016 Kraków, tel. 012 422 64 10, woloszbr@isez.pan. krakow.pl, www.cic.pan.krakow.pl

Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Nietoperzy, Instytut Ekologii PAN, Dziekanów Leśny, 05-092 Łomianki, tel. 022 751 30 46 - 49 w. 280 lub 285, oton@sylaba.poznan.pl

Kokurewicz T. (red.) 1996. Nietoperze w Międzyrzeckim Rejonie Umocnionym. Przyroda Województwa Gorzowskiego. Gorzów Wielkopolski.
Kowalski M., Lesiński G. (red.) 2000. Poznajemy nietoperze. ABC wiedzy o nietoperzach, ich badaniu i ochronie. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Nietoperzy, Warszawa.
Krzanowski A. 1980. Nietoperze. Wiedza Powszechna, Warszawa.
Wołoszyn B. W. 1991. Jaki to nietoperz ? Polowy klucz do oznaczania nietoperzy krajowych. Publikacje Centrum Informacji Chiropterologicznej. ISiEZ PAN, Kraków.
Wołoszyn B. W., Bashta V. A. T. 2001. Nietoperze Karpat. Polowy klucz do oznaczania nietoperzy. Publikacje Centrum Informacji Chiropterologicznej. ISiEZ PAN, Kraków-Lwów.